مدل سازی یکپارچه اقتصادی- هیدرولوژیکی تخصیص و استفاده از آب در حوزه رودخانه زاینده رود با تاکید بر ارزیابی سیاستهای زیست محیطی و خشکسالی

حوزه آبریز زاینده رود در مرکز ایران، با رشد تقاضا و افزایش سریع رقابت بین مصارف مختلف آب مواجه می باشد. این در حالی است که خشکسالی و تغییرات اقلیمی، عرضه آب در این حوزه را محدود کرده است. چالش روز افزونی که برای برنامه ریزان منابع آب حوزه به وجود آمده آن است که چگونه نیازهای زیست محیطی و امنیت غذائی کشاورزان را تأمین و با خشکسالی مقابله کنند. نمونه هائی از مسائل مشابه در سایر نقاط جهان نشان می دهد که طراحی خوب سیاست های مدیریت منابع آب به صورت بالقوه می تواند اهداف کارائی تخصیص و استفاده از آب را بهبود بخشد. مطالعه جاری یک مدل یکپارچه اقتصادی-هیدرولوژیکی تحلیلی تجربی در سطح حوزه رودخانه را به منظور تدوین راه کارهای مقابله با این چالش در ایران ارائه کرد. سیاست های مورد آزمون عبارت بودند از: (الف) قیمت گذاری دو تعرفه ای آب کشاورزی، (ب) یک مکانیزم نهادی برای ایجاد انگیزه های حفاظت آب توسط کشاورزان جهت تامین آب اضافی مورد نیاز برای حفظ تالاب گاوخونی و (ج) ترویج آبیاری بهینه. این سیاست ها با سیاست کنونی تخصیص و قیمت گذاری آب بر مبنای هزینه متوسط تأمین آب آبیاری در حوزه برای شرایط عرضه آب نرمال و خشکسالی مقایسه شدند. هدف مدل حداکثر کردن ارزش حال خالص منافع استفاده و زیست محیطی آب برای یک دوره 10 ساله مشروط بر محدودیت های هیدرولوژیکی، کشاورزی، نهادی و ساختار اقتصادی حوزه بود. داده های مورد نیاز این مدل به شیوه های تحقیق پیمایشی، استفاده از مطالعات و گزارشات اسنادی و نظرات کارشناسان و خبرگان، تهیه شد. نتایج مطالعه نشان داد که ادامه سیاست های کنونی تخصیص و استفاده از آب در منطقه مورد مطالعه موجب کاهش ذخیره سد زاینده رود به کمترین مقدار خود و تشدید شرایط بحرانی آب می شود، به شکلی که امنیت غذائی و رفاه اقتصادی کشاورزان حوزه در معرض خطر قرار خواهد گرفت. به طور کلی کاربرد سیاست های جایگزین در چارچوب یک برنامه ریزی یکپارچه بلند مدت تخصیص و استفاده از آب در این حوزه باعث پایداری منابع آب و بهبود کارائی اقتصادی در هر دو سناریوی عرضه آب نرمال و خشکسالی می شود. علاوه بر این، قیمت گذاری دو تعرفه ای آب می تواند دو هدف عدالت در توزیع آب و پایداری مالی را نیز نسبت به نظام قیمت گذاری کنونی در پی داشته باشد. این دو هدف از جمله اهداف مهم ملی در مدیریت منابع آب به شمار می روند. یارانه مربوط به حفاظت آب نیز می تواند انگیزه های لازم را برای کشاورزان ایجاد کند تا زمین های زیر کشت خود را از آبیاری غرقابی خارج کرده و روش های آبیاری آب اندوز را برای کشت این زمین ها بپذیرند. این سیاست باعث افزایش تولید و سودآوری تولید محصولات کشاورزی می شود. هر چند که سیاست پرداخت یارانه حفاظت آب باعث تحمیل هزینه مالی به دولت می شود، ولی از جذابیت سیاسی و اقتصادی برای هر دو گروه ذینفعان کشاورزی و زیست محیطی برخوردار است تا آب مورد نیاز حفظ تالاب گاوخونی تأمین شود. افزون بر این، استراتژی آبیاری بهینه نه تنها موجب ارتقاء کارائی آبیاری در حوزه می شود بلکه امنیت غذائی را از طریق تسهیم بیشتر کمبودهای آب ناشی از خشکسالی بین مناطق کشاورزی بهبود می بخشد، بدون اینکه هزینه-های مالی اضافه در بر داشته باشد. از یافته های مذکور می توان نتیجه گرفت که حوزه مورد مطالعه نیازمند سیاستی است که بر تخصیص و استفاده بهینه آب تاکید کند مشروط بر این که حفظ محیط زیست و تحقق اهداف ملی مدیریت آب را نیز در بر داشته باشد. اگر این سیاست توسط قوانین و مکانیزم های نهادی و قابل اجرا پشتیبانی شود، انتظار می رود که حوزه به توزیع عادلانه آب، پایداری اقتصادی و مالی، کارائی اقتصادی و امنیت غذائی بیشتری برسد. شیوه ارائه شده و یافته های به دست آمده می توانند به طراحی سیاست های مدیریت منابع آب در شرایطی که کم آب جدی تر می شود، کمک کنند. روش ارائه شده، موجب بازکردن در برای آزمون سیاست های بیشتری در محدوده مطالعاتی می شود. همچنین، در تحلیل مسائل مربوط به تخصیص آب در سایر حوزه های آبریز در شرایط خشکسالی، رشد جمعیت، افزایش نیاز به امنیت غذائی و تغییرات اقلیمی، قابل کاربرد است.